بحران خشکسالی از یکسو و نوسانات شدید قیمت و رکود بازارهای جهانی از سوی دیگر سایه ای سنگین بر صنعت گاو شیری افکنده ولی تمام سعی کارشناسان این صنعت باید بر حفظ تولید شیر و درگیر شدن با کمترین تنش باشد. بدون شک مهمترین فعالیت متخصصان و مهندسان تغذیه در یک مزرعۀ پرورش گاو شیری رساندن گاوهای شیری به دورۀ اوج شیردهی و سپس حفظ و تداوم شیردهی است. افزایش تولید شیر در یک گاو قطعاً تحت تأثیر یک عامل (مثلاً تغذیه و خوراک) نیست و عوامل مهم دیگری همچون ژنتیک ، شجرۀ پدر و مادر، بهداشت، جایگاه، آسایش دام و رفتار مناسب نیروی انسانی در این مهم نقش دارند. نکتۀ مهمی که اشاره به آن ضروری است آن است که افزایش تولید شیر در شرایط پرآبی و وفور علوفه و   جیره ای با کیفیت ، برای یک متخصص کار چندان سختی نیست ولی در شرایط خشکسالی و عدم ثبات در قیمت ها کاری بس دشوار و طاقت فرساست. گاوداران در شرایط خشکسالی با کمیاب شدن علوفه، گران شدن قیمت علوفه، عرضۀ علوفۀ بی کیفیت به بازار و وفور غلات وارداتی روبرو می شوند.

شیوه های افزایش تولید شیر در شرایط پرآبی
زمانی که یک ماده غذایی جدید وارد جیره گاو شیری می شود به سرعت بر جمعیت میکروبی شکمبه اثر خود را می گذارد. براین اساس دورۀ عادت پذیری حداقل 3 هفته برای این کار توصیه شده است. پژوهش های انجام شده نشان داده است در هر میلی متر مایع شکمبه، تعداد 10 میلیارد عدد از میکروارگانیسم ها وجود دارند که با احتساب باکتری های چسبنده به غذا این تعداد بیشتر نیز خواهد شد. وزن باکتری های موجود در شکمبه 3-7 کیلوگرم است که تقریباً 5 تا 10 درصد از کل محتویات شکمبه را شامل می شود. ارت و کافمن نشان دادند تعداد باکتری ها تا حد زیادی به وسیله ترکیبات جیره غذایی تحت تأثیر قرار می گیرد. زمانی که گاو از کاه تغذیه می کند تعداد باکتری ها در هر میلی متر مایع شکمبه به 109 * 15-4 می رسد ولی با تغذیع خوارک های پرنشاسته این تعداد به 5 برابر می رسد
خوراک نه تنها بر تعداد کل میکروارگانیسم ها اثر گذار است بلکه در رشد نسبی جمعیت گونه ای خاص از یک نوع میکروارگانیسم نیز مؤثر است. در زمان تعلیف باخوارکهای دارای فیبر خام زیاد، باکتری های تجزیه کننده سلولز (مثل فیبروباکترسوکسینوژنز) افزایش می یابند و در زمان تعلیف خوراکهای دارای نشاسته زیاد، باکتری های تجزیه کننده نشاسته (مثل استرپتوکوکوس بوویس) حائز اکثریت می شوند. بنابراین تنظیم جیره در دوره خشکی و ابتدای شیردهی از این جهت مهم است که چون گاو در اواخر دوره خشکی از یک جیره پرعلوفه استفاده کرده و تعداد باکتری های مگاسفراالسدنی و سلنوموناس رومیننتیوم تقریباً ناچیز بوده و 3 هفته طول می کشد تا به تعداد مناسب برسند و بتوانند محصول تخمیری باکتری های استرپتوکوکوس بوویس و لاکتوباسیل که لاکتات است را به اسیدهای چرب فرار استات، پرپیونات و بوتیرات تبدیل کنند تغییر ناگهانی جیره از حالت علوفه ای به حالت پرکنسانتره می تواند زیان بار باشد. چون باکتریهای استرپتوکوکوس بوویس و لاکتوباسیلها به جیره پرنشاسته به سرعت پاسخ داده و حجم بالایی ار لاکتات را در شکمبه تولید می کنند که در اینجا باید باکتری مگاسفراالسدنی و سلنوموناس رومیننتیوم، لاکتات را به استات، پروپیونات و بوتیرات تبدیل کنند ولی به دلیل عدم رعایت دورۀ عادت پذیری این حالت طبیعی اتفاق نمی افتد.

گاوهای تازه زا و پرتولید
افزایش تولید شیر تا 4 ماه پس از زایمان ادامه پیدا می کند. لزوم دسته بندی گاوهای تازه زا و پرتولید جهت افزایش تولید شیر امری ثابت شده است. رسیدگی به جیره مصرفی این دسته از گاوها جهت مقابله با بیماری های متابولیکی مثل اسیدوز، کتوز، تب شیر، جابجایی شیردان و کبد چرب از یک طرف موجب بهبود سلامت بدنی و ارتقاء عملکرد تولید مثلی حیوان شده و از طرف دیگر منجر به افزایش در تولید شیر می شود. بر این اساس مصرف روزانه کنسانتره باید بین 45/0-9/0 کیلوگرم افزایش یابد. باید گاوها را جهت بهینه سازی اعمال هضم و جذب، با بهترین و مرغوبترین علوفه تعلیف کرد. به دلیل بالا رفتن در تولید شیر، گاو شیری نیاز بیشتری به انرژی دریافتی داشته که باید از طریق مکمل چربی یا روغن به میزان (45/0 تا 9/0 کیلوگرم در روز) این نیاز را پاسخ داد. حتی الامکان جایگاه استراحت گاو شیری از نوع فری استال بوده همراه با تهوبه کافی و محلی برای گردش و قدم زدن تعبیه شود. از مهمترین ناهنجاری های متابولیکی در این دوره کتوز و کبد چرب بوده به طوری که به دلیل ناهمخوانی داشتن انرژی دریافتی و انرژی موردنیاز، غلظت اسیدهای چرب غیراستری شده  در خون افزایش می یابد. همچنین در این شرایط غلظت گلوکز و انسولین خون در حد پایینی قرار دارد. بنابراین محققین خوراندن 3 تا 12 کیلوگرم نیاسین در هر روز را برای کاهش اجسام کتونی خون توصیه می کنند. همچنین استفاده از پروپیونات سدیم یا پروپیلن گلیکول سطح گلوکز خون و به دنبال آن انرژی مورد نیاز دام را در سطح مناسبی حفظ می کند.

افزایش کنسانتره مصرفی
افزایش در مصرف کنسانتره باید در زمان 4 ماه پس از زایمان باشد. افزایش کنسانتره مصرفی صرفاً نباید به کمیت آن محدود شود، بلکه کیفیت آن نیز مهم است به طوری که استفاده از مواد خوراکی متنوع، مواد مغذی مورد نیاز گاوهای شیری را طبق توصیه جداول تعین شده علمی تأمین می کند. از این رو همگام با افزایش کمیت کنسانتره، افزایش کیفیت آن نیز در نظر گرفته شود و از موادی چون پودرماهی، پودر چربی، پسمان خشک صنایع تقطیری، ملاس، گلوتن ذرت و پروبیوتیکها، مخمرها، بافرها، مکملهای معدنی و ویتامینی و ضدقارچ و کپکها در کنار مواد انرژی زا و پروتئینی جیره با رعایت اصول تنظیم استفاده شود. در پژوهشی مشخص شد اگر سطح مصرف خوراک کاهش پیدا کند تولید شیر نیز کاهش و به عکس زمانی که مقدار ماده خشک مصرفی افزایش پیدا کند تولید شیر نیز افزایش پیدا می کند.
جان و دالی (1996) دریافتند اگر دفعات مصرف کنسانتره در روز2 بار یا کمتر باشد، غلظت پروپیونات در شکمبه افزایش وبه دنبال آن انسولین خون زیاد می شود. این حالت باعث می شود پیش سازهای ساخت چربی خارج از بافت پستان به سمت بافت چربی رفته و در آنجا چربی ذخیره شود. به نظر می رسد تغذیه چندین بار کنسانتره در روز از افت چربی شیر می کاهد. این حالت در زمانی که ماده خشک مصرفی بالاتر از 10 کیلوگرم در روز باشد مهم است.

افزایش دفعات خوارک دهی
مشخص شده است که هرچه وعده های خوارکدهی برای گاوهای شیری بیشتر شود، حجم کمتری از غذا در هر وعدۀ غذایی وارد شکمبه می شود و در نتیجه گاو زمان بیشتری را کنار آخور سپری کرده و رغبت بیشتری را به مصرف خوراک نشان می دهد. اگر تعداد وعده های خوراکدهی کاهش یابد (مثلاً از 3 بار به 2 بار)، ذخیره سازی چربی و نقل و انتقال آن زیاد شده و در نتیجه بازده ذخیره سازی انرژی کم می شود. مطالعات پیشین از اثرات منفی افزایش دفعات خوارکدهی بر ترشح انسولین پلاسما در گاوهای شیرده گزارش داده اند.
در آزمایشات متععد مشاهده شد اگر دفعات خوراکدهی برای گاوهای شیرده افزایش پیدا کند، اسیدیته شکمبه و نسبت استات به پروپیونات افزایش و غلظت انسولین پلاسما کاهش می یابد. با توجه به نقش مهم انسولین در لیپوژنز، به نظر می رسد به دنبال افزایش دفعات خوراکدهی، سطح انسولین پلاسما کاهش یافته و ذخیره چربی در بدن کم می شود. بنابراین توجه به افزایش تعداد وعده های خوراکدهی بیشتر برای کنترل  اسیدوز شکمبه گاو بوده که به دنبال آن می توان به افزایش تولید شیر امیدوار بود.

افزایش دفعات دوشش
عمل 2 بار دوشش در روز در بسیاری از نقاط جهان معمول است. فاصله زمانی بین دو دوشش می تواند 12، 14-10 یا 16-8 یا 15-9 ساعت یکبار باشد. طبق مطالعه ای که در دانشگاه کرنل انجام شد مشخص شد گاوهایی که با فاصله 16-8 ساعته 2 بار در روز دوشیده می شدند نسبت به گاوهایی که 2 بار دوشش با فاصله زمانی 12 ساعته داشتند، 3/4% شیر کمتری تولید کردند. در مطالعه ای دیگر که در دانشگاه ایلینویز انجام شد 2 گروه گاو که 2 بار در روز دوشیده می شدند یکی از گروه ها با فاصله زمانی 15-9 ساعته و گروه دیگر هر 12 ساعت یکبار در نظر گرفته شدند. در پایان آزمایش مشخص شد گاوهایی که هر 15-9 ساعت یکبار دوشیده می شدند 2% شیر کمتری نسبت به گروه هر 12 ساعت یکبار دوشش تولید کردند. بنابراین به نظر می رسد رعایت دقیق فواصل بین دو دوشش ضروری نباشد.
در بررسی سه گله در کالیفرنیا در سال 1986 مشخص شد دامداری هایی که 3 بار در روز عمل دوشش را انجام می دادند گاوهای شکم یک 4/19% ، گاوهای شکم دو 5/13% ، گاوهای شکم سه 7/11% و گاوهای شکم چهار به بالا 4/13% شیر بیشتری نسبت به 2 بار دوشش تولید کردند. در مطالعه دیگری که در کالیفرنیا انجام شد مشخص شد به دنبال افزایش تعداد دفعات دوشش، تولید در گاوهای شکم یک 12% و تولید در کل دوره 14% افزایش نشان داد. همچنین تولید بیشتر شیر برای گاوهای شکم دو 7% دیده شد. در تحقیقاتی که در انگلستان انجام شد مشخص شد 3 بار دوشش در طی 20 هفته اول شیردهی برای گاوهای چند شکم زا باعث افزایش 19% و برای گاوهای شکم یک 13% افزایش در تولید شیررا خواهد داشت.
به دلیل آنکه عملکرد تولید مثلی گاوهای شیری نیز همزمان با تولید شیر از اهمیت خاصی برخوردار است در کالیفرنیا در سال 1986 پژوهشی در این زمینه انجام شد. مشخص شد گاوهایی که در ابتدای دوره شیردهی قرار داشتند و 3 بار در روز دوشیده می شدند نسبت به گاوهایی که 2 بار در روز دوشیده می شدند روزهای باز بیشتری داشتند. پیتر و همکاران در سال 1986 نشان دادند گاوهایی که در روز 2 بار دوشیده می شدند عملکرد تولید مثلی بهتری نسبت گاوهایی که در روز 3 بار دوشیده می شدند داشتند و این دامها چرخه فحلی خود را زودتر از سر گرفتند. بنابراین گاوهای 3 بار دوشش در روز در مقایسه با گاوهای 2 بار دوشش در روز دارای عملکرد تولید مثلی ضعیف تری در ابتدای شیردهی خود بودند.
ولی افزایش دفعات دوشش در انتهای دورۀ شیردهی روی عملکرد تولیدی و تولیدمثلی اثر منفی نداشت. گاوهای 3 بار دوشش در مقایسه با 2 بار دوشش در روز کمتر از گله حذف شدند. یک نتیجه جالب دیگر اینکه به لحاظ سلامت بافت پستان هیچ تفاوتی بین دو گروه دیده نشد. در نهایت دوشش گله برای 3 بار در روز باعث افزایش تولید شیر به میزان 18-10% شد.

کیفیت جیره مصرفی
منظور از کیفیت جیره مصرفی، تأمین ماده خشک مصرفی، انرژی ویژه شیردهی، پروتئین قابل سوخت و ساز، مواد معدنی پرمصرف و کم مصرف با رعایت قابلیت دسترسی ، ویتامین های محلول در چربی و محلول در آب، رطوبت، فییبرها، تفاوت آنیون – کاتیون جیره و افزایش وزن بدن است. کیفیت جیره هم در علوفه و هم در کنسانتره اثری مهم در شیردهی گاو دارد. علوفۀ با کیفیت، دارای رطوبت مناسب جهت عمل نشخوار، رنگ اختصاصی همان علوفه برای تشخیص غلظت ویتامین های محلول در چربی و ریز مغذی های کافی جهت تأمین نیازهای شیردهی می باشد. البته مهمترین توقعی که از علوفه در جیرۀ گاوهای شیری می رود، تحریک عمل نشخوار و حفظ ثبات ph در شکمبه بوده و برای تأمین نیاز گاوهای پرتولید باید از بخش کنسانتره کمک گرفت. بدین جهت برای کمک به تولید علوفه ای با کیفیت باید از واریته های اصلاح شده، اعمال کنترل شدۀ کاشت ، داشت و برداشت ، خاک های غنی از ریزمغذی ها، انبارداری مناسب، دستگاه های مناسب برداشت و حمل و نقل استاندارد استفاده کرد. منظور از کنسانترۀ با کیفیت ، خوراک مخلوط شده ای است که از تنوع مواد غذایی و مغذی جهت تولید شیر بالا برخوردار باشد. چون کنسانتره به حالت پودری است نیاز به جویدن نداشته و سریع در معرض میکروب های موجود در شکمبه قرار گرفته و تخمیر می شود. در چنین شرایطی اگر کنسانتره از مواد انرژی زا و پروتئین قابل تجزیۀ مناسبی برخوردار باشد باعث ساخته شدن پروتئین میکروبی در شکمبه شده که هم نیاز های میکروبی داخل شکمبه را تأمین می کند و هم نیازهای تولید شیر برطرف می شود. کیفیت پروتئین جیره هم بر تولید شیر و هم بر افزایش وزن بدن اثر دارد به این صورت که اگر به کمک روش های حرارت دهی بتوان بر روی محصولات کشاورزی تغییراتی اعمال کرد تا پروتئین بیشتری در اختیار دام قرار گیرد می توان در نیل به این اهداف موفق بود. روش های حرارت دهی مانند عمل آوری با امواج مایکروویو، ترکاندن، برشته کردن، منبسط کردن، پرک کردن و خرد کردن می توانند از باز شدن پروتئین در شکمبه جلوگیری کرده و باعث جذب اسیدهای آمینه در روده ها شوند. این حالت افزایش وزن بدن و تولید بیشتر شیر را در پی خواهد داشت. اخیراً اسید های آمینه محافظت شده متیونین و لیزین نیز وارد بازار شده که می تواند در کاهش دادن هزینۀ جیرۀ مصرفی گاوداری و تنظیم دقیق تر جیره اثرگذار باشد.

افزایش یا حفظ تولید شیر در شرایط خشکسالی
در شرایطی که به دلیل کاهش بارندگی تولید علوفه کاهش می یابد گاوداران مجبورند از کنسانترۀ بیشتر و علوفۀ کمتری در جیره استفاده کنند. بر طبق اسناد علمی چون گاو یک حیوان نشخوارکننده است باید 5/1 درصد از وزن بدن خود را از علوفه تغذیه کند . همچنین در تمام جیره های مصرفی برای گاوهای شیری باید 55 درصد علوفه و 45 درصد کنسانتره در نظر گرفته شود . حال اگر دو علوفۀ مهم مصرفی در گاوداری مثل یونجه و سیلاژ ذرت به دلیل خشکسالی با کمبود مواجه شود باید از جایگزین های مناسب مثل تفاله ها، پوسته ها، کاه عمل آوری شده با ملاس یا اوره و انواع سبوس استفاده کرد. در چنین شرایطی حتماً رطوبت جیره 45 تا 50 درصد حفظ شود. اگر از کاه گندم در جیرۀ گوساله های 3-12 ماهه ماده استفاده می شود حتماً پروتئین مورد نیاز جهت تنظیم رشد در نظر گرفته شود. در جیره های مورد استفاده در زمان خشکسالی از آلمینوسیلیکات ها (مثل بنتونیت سدیم) استفاده شود.

منابع:
1- کیرش گسنر.م. تغذیه دام . ترجمه: دهقانیان، س و ح . نصیری مقدم . 1384. چاپ دوم . انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد.
2-Dufa, G. S., E. E. Bartley. A. D. Dayton, and D. O. Riddell.1983. Effect of niacinsupplementation on milk production and ketosis of dairy cattle. J. Dairy Sci. 66: 2329-2336.
3- Gringer , G. 1988. Effect of addition or reduction dry matter intake on milk yield indairy cattle